Geen kinderen, wél plannen? Zo regelt u uw erfenis

Veel Belgen hebben geen kinderen, maar willen dat hun zuurverdiende centen later goed terechtkomen. Wat gebeurt er precies met hun nalatenschap als ze niets regelen? En wat kunnen ze wel regelen?

1. Wie erft uw nalatenschap als er geen kinderen zijn?

Als u niets geregeld heeft (bijvoorbeeld via een testament) gelden de volgende spelregels:

• Alleenstaande of feitelijk samenwonend: Leven uw beide ouders nog, dan krijgt elke ouder een kwart van uw nalatenschap. De overige helft gaat naar uw broers en zussen, elk in gelijke delen. Als één van de ouders al overleden is, verhogen de broers/zussen hun deel tot driekwart. Zijn er geen broers of zussen, dan komen verdere familieleden in beeld: ooms, tantes, neven, nichten, ... Uiteindelijk, als u helemaal geen familie tot de vierde graad meer heeft, erft de Belgische Staat uw nalatenschap.
• Wettelijk samenwonend (geregistreerd partnerschap): Samenwonenden erven niet automatisch van elkaar. Enkel als u een verklaring van wettelijke samenwoning aflegde, krijgt de langstlevende partner een beperkt erfdeel: namelijk het vruchtgebruik van de gezinswoning en de inboedel. Dit betekent dat uw partner in de gezinswoning mag blijven wonen en de meubelen mag gebruiken, maar geen volle eigenaar wordt. (Let wel: wettelijk samenwonenden kunnen elkaars erfdeel beperken of zelfs volledig ontnemen via een testament).De rest van uw vermogen gaat, net als bij een alleenstaande, naar uw familieleden volgens bovenstaand systeem. Feitelijk samenwonenden (zonder wettelijk samenlevingscontract) hebben zelfs helemaal geen wettelijk erfrecht tegenover elkaar; uw partner erft dus niets van u als u geen testament maakt.
• Gehuwd: Gehuwde partners erven wél automatisch van elkaar, maar de verdeling hangt af van het huwelijksvermogensstelsel en of er nog andere familie is. In een klassiek wettelijk stelsel (gemeenschap van goederen) erft de langstlevende echtgenoot alle gezamenlijke bezittingen in volle eigendom, plus het vruchtgebruik op de eigen goederen van de overleden partner. De familie van de overledene (bijv. ouders, broers/zussen) verkrijgt de blote eigendom van die eigen goederen. Concreet: de echtgeno(o)t(e) mag levenslang gebruik blijven maken van de gezinswoning, eventueel vastgoed waarvan de overleden huwelijkspartner zelf eigenaar was, rente op het persoonlijke spaargeld van de overleden huwelijkspartner, enz., maar de uiteindelijke eigendom komt toe aan uw familie (vaak eerst uw ouders of daarna broers/zussen). Zolang de partner leeft, kunnen die familieleden hun eigendom niet opeisen. Heeft de overleden huwelijkspartner geen ouders, broers of zussen, dan erft de langstlevende gehuwde partner in de praktijk bijna alles. Die geniet immers een sterke wettelijke bescherming als langstlevende huwelijkspartner.

Let op: de hierboven beschreven volgorde is het standaard wettelijk erfrecht. Broers en zussen (en verdere familie) zijn geen reservataire erfgenamen, wat betekent dat u hen bij testament kunt passeren. Ouders daarentegen erven wel bij wet, maar hebben geen beschermd minimumdeel in uw nalatenschap. Met andere woorden: als u geen kinderen heeft, biedt de wet uw ouders geen gegarandeerd erfdeel – u kunt hen ook onterven als u dat zou willen. In het geval van een huwelijkspartner ligt dat anders: een echtgeno(o)t(e) geniet altijd een bepaalde bescherming.

Wat is het verschil tussen blote eigendom en vruchtgebruik?

Het verschil zit in de rechten die u heeft op een goed. De blote eigenaar is juridisch eigenaar, maar mag het goed niet gebruiken of de opbrengsten ervan innen. Die rechten behoren toe aan de vruchtgebruiker, die het goed mag bewonen, verhuren of gebruiken alsof het van hem of haar is, maar zonder het te mogen verkopen.

2. Wettelijk erfrecht versus zelf bepalen

De wettelijke verdeling strookt niet altijd met wat u zelf voor ogen heeft. Misschien heeft u een broer met wie u geen contact meer heeft, of verkiest u dat uw partner, petekind of een goede vriend(in) een deel van uw vermogen krijgt in plaats van verre familie. Goed nieuws: met een testament kunt u – zeker als u geen kinderen heeft – bijna volledig vrij bepalen wie uw erfenis zal ontvangen.

Bij het opstellen van een testament heeft u een grote vrijheid. De wet voorziet slechts in een paar grenzen, de zogenaamde reservataire erfgenamen. Kinderen hebben altijd recht op een minimaal deel en ook een huwelijkspartner heeft een voorbehouden erfdeel (vooral het vruchtgebruik van de gezinswoning en de helft van de nalatenschap). Maar als u geen kinderen en geen echtgeno(o)t(e) heeft, dan zijn er géén wettelijke beperkingen op uw beschikkingsvrijheid; u mag uw volledige vermogen nalaten aan wie u wil. U zou dus in theorie alles aan een vriend, buur of goed doel kunnen nalaten als u dat wenst.

Een testament opmaken is de enige manier om af te wijken van de wettelijk vastgelegde verdeling en zelf de controle te behouden over uw nalatenschap. U kunt daarbij zowel familieleden als niet-familie (zoals een partner, vriend of hulporganisatie) tot erfgenaam benoemen in de verhouding die u bepaalt. Dit kan via een notaris of met een eigenhandig testament (zelf geschreven, gedateerd en ondertekend – al is advies van een notaris zeker aan te raden).

Naast een testament kunt u ook bij leven ingrijpen via schenkingen. Wie zijn vermogen liever vooraf al (deels) naar de gewenste personen ziet gaan, kan schenken aan bijvoorbeeld een partner, familielid of derde. Schenken kent eigen spelregels en fiscale gevolgen (zie verder), maar het grote verschil is dat het bij leven gebeurt. Eenmaal correct uitgevoerd, staat een schenking in principe vast en is de begiftigde meteen eigenaar van dat deel van uw vermogen. U omzeilt zo de wettelijke volgorde van erven, aangezien het geschonken deel niet meer in de nalatenschap valt, tenminste als alles goed gepland is.

Door nu al goederen te schenken, verkleint u uw latere nalatenschap en dus de erfbelasting. De schenkbelasting is veel lager dan de erfbelasting, zeker voor derden. Een roerende schenking (geld, aandelen...) aan iemand die geen rechtstreekse afstammeling is, kost in heel België slechts 7% aan schenkbelasting (indien u ze laat registreren). U kunt zelfs volledig belastingvrij schenken via een hand- of bankgift, als u de verdachte periode doorleeft (zie verder). Schenkingen van vastgoed zijn aan hogere, progressieve tarieven onderworpen, maar die kunnen in fasen gepland worden om schijfvoordelen te benutten.

Opgelet: schenkt u iets zonder registratie om schenkbelasting te vermijden, dan moet u nog een bepaalde tijd in leven blijven. Die termijn heet in de volksmond de verdachte periode. Overlijdt u te vroeg, dan wordt de schenking toch bij uw nalatenschap geteld en betalen de begiftigden alsnog (hoge) erfbelasting over dat gekregen goed!

3. Fiscale implicaties: erfbelasting zonder directe afstammelingen

Naast ‘Wie krijgt wat?’ is er de onvermijdelijke fiscale realiteit: de erfbelasting die uw erfgenamen moeten betalen. In België is de erfbelasting een gewestelijke bevoegdheid, maar algemeen geldt: hoe verder de graad van verwantschap, hoe forser de tarieven. Erfgenamen in rechte lijn en partners – dus kinderen, (klein)kinderen, ouders en echtgenoten en wettelijk samenwonenden – betalen het laagste tarief.

Heeft u geen kinderen, dan zullen uw erfgenamen vaak broers, zussen of verdere familie zijn – of zelfs niet-verwanten als u bij testament een vriend begunstigt. Deze categorieën betalen hogere tarieven.

Voor broers en zussen start de erfbelasting:

• in Vlaanderen aan 25% en loopt op tot 55%
• in Brussel aan 20% en loopt op tot 65%
• in Wallonië aan 20% en loopt op tot 65%, al zullen deze tarieven op termijn dalen

Voor ooms, tantes, neven en nichten start de erfbelasting:

• in Vlaanderen aan 25% en loopt op tot 55%
• in Brussel aan 35% en loopt op tot 70%
• in Wallonië aan 25% en loopt op tot 70%, al zullen deze in de toekomst verminderen

Voor derden start de erfbelasting:

• in Vlaanderen aan 25% en loopt op tot 55%
• in Brussel aan 40% en loopt op tot 80%
• in Wallonië aan 30% en loopt op tot 80%, al zullen deze tarieven op termijn dalen

4. Mogelijkheden om uw erfenis zelf te sturen

De fiscale pijn voor kinderloze erfenissen is groter: uw erfgenamen (met uitzondering van uw ouders) kunnen veel zwaarder belast worden dan bijvoorbeeld uw collega met kinderen, van wie de erfenis in rechte lijn blijft. Gelukkig bestaan er een aantal technieken om de erfbelasting te milderen. Het testament en schenken hebben we al aangeraakt; daarnaast zijn er nog specifieke manieren zoals het duolegaat en de vriendenerfenis.

Duolegaat

Een duolegaat is een testamentaire techniek waarbij u twee legaten voorziet: een deel van uw erfenis gaat naar een goed doel (bv. een erkende vzw), op voorwaarde dat het goede doel de erfbelasting betaalt over het andere deel, dat naar uw eigen begunstigde(n) gaat. Het goede doel betaalt zelf zeer weinig of geen erfbelasting (afhankelijk van het gewest), waardoor het netto meer overhoudt ondanks het overnemen van de belastinglast van de erfgenaam met hoge tarieven. Uw niet-familiale erfgenaam (vriend, verre verwant) ontvangt zo zijn erfdeel belastingvrij, omdat het goede doel de rekening betaalt. Let wel: sinds 1 juli 2021 is het duolegaat in Vlaanderen niet langer fiscaal interessant. Vlaanderen heeft het tarief voor goede doelen verlaagd naar 0%, maar tegelijk regels ingevoerd waardoor het fiscale voordeel van een duolegaat verdampte. In Brussel en Wallonië is een duolegaat echter nog wél bruikbaar.

Vriendenerfenis

Omdat het duolegaat werd uitgerangeerd, introduceerde Vlaanderen de vriendenerfenis. Dit houdt in dat u via testament een bedrag tot 15.000 euro aan een vriend (of verre familielid) kunt nalaten aan een speciaal laag tarief van 3%. Het betreft maximaal 15.000 euro per erflater. Ook Brussel heeft een gelijkaardige maatregel met 3% op 15.000 euro, Wallonië niet.

Zorgvolmacht

Een zorgvolmacht is geen techniek om erfbelasting te besparen, maar wel om uw wensen te respecteren als u vóór uw overlijden onbekwaam zou worden (bv. door ziekte of ongeval). In een zorgvolmachtduidt u iemand aan die uw financiële en persoonlijke belangen mag behartigen als u het zelf niet meer kunt of wil. U kunt daarin ook opnemen wat er met uw goederen moet gebeuren. Voor alleenstaanden zonder kinderen is dit cruciaal: u heeft geen automatische vertegenwoordiger, dus zonder volmacht beslist de vrederechter wie uw zaken regelt. In een zorgvolmacht kunt u instructies geven om bijvoorbeeld alsnog schenkingen te doen op latere leeftijd ten gunste van bepaalde personen of goede doelen.

Al plannen gemaakt of niet?

Bij Keytrade Bank zet u uw geld ondertussen vlot aan het werk